Kreppa lýðræðisins?

Varðstaðan felur í sér að ekki verði hróflað við grunnstoðum. Ný ánauð kynni að vaxa til einhvers sem ekki er betri en ánauð fyrri tíma.

Arnar Þór Jónsson héraðdómari skrifar í Mbl:

Inngangur:

Samkvæmt breska tímaritinu The Economist hefur lýðræðið átt undir högg að sækja víða um heim á tímum kórónuveirunnar. Þótt tímaritið telji að Ísland standi í fremstu röð lýðræðisríkja tel ég að sú ályktun gefi Íslendingum ekki tilefni til oflætis.

Á hátíðarmálþingi Orators 10. febrúar sl. þar sem fjallað var um „Ísland og Evrópu“ færði ég fram varnaðarorð um að lýðræðisleg ásýnd dugi skammt ef framkvæmd lýðræðisins er veikburða. Þar sem þetta efni á brýnt erindi við allan almenning birti ég ábendingar mínar hér til áminningar um að heilbrigt lýðræði grundvallast ekki á glysi í erlendum miðlum, heldur virkri þátttöku almennings með tilheyrandi aðhaldi og gagnrýni. Lýðræðið hvílir á stjórnarskrárvörðum rétti manna til sjálfsákvörðunar, þ.e. að við séum fær um og okkur sé treystandi til að mynda okkur skoðun og taka ákvarðanir. Á þessum grunni lýðræðis og sjálfsákvörðunarréttar byggir einnig vald ríkisins, enda er það sótt til þjóðarinnar og valdhafar fara með ríkisvald í umboði fólksins. Lýðræðið er uppskriftin að því hvernig fella má saman rétt landsmanna til sjálfsákvörðunar og sambúð okkar í þjóðfélagi. Í þessu samhengi eiga allir borgarar jafnan rétt til að skapa og verja það sem kalla má undirstöður góðs samfélags. Frá frelsisstríði Bandaríkjanna hefur þróunin hér á Vesturlöndum stefnt að auknu lýðræði á þessum grunni.

Samkvæmt framanskráðu er viðurkennt að stjórnskipun Íslands grundvallast á lýðræðislegum undirstöðum. Í því felst nánar m.a. að almenningur taki þátt í þjóðmálaumræðu og stjórnmálastarfi. Stjórnarskráin ver þennan rétt okkar, sbr. ákvæði hennar um tjáningarfrelsi, fundafrelsi o.s.frv. Í samræmi við þetta kýs almenningur fulltrúa á þing, en þingmenn setja lög og svara til ábyrgðar gagnvart kjósendum. Þannig er búið til gagnvirkt kerfi knýr gangverk lýðræðisins. Ísland, EES og stjórnarskrá lýðveldisins Að gefnu tilefni hef ég ritað allnokkrar greinar á sl. árum til að beina athyglinni að þessum undirstöðum. Til að minna á nauðsyn þess að raunveruleg tengsl, hvað varðar umboð og vald, séu milli íslenskra kjósenda og þeirra sem setja okkur lagareglur. Þegar ég var í lagadeild HÍ var lögð mikil áhersla á allt þetta. Í því samhengi var mikið rætt um nýtt mál sem þá var að rísa við sjóndeildarhringinn, þ.e. EES-samninginn.

Spurt var: Felur hann í sér framsal á ríkisvaldi, þannig að framangreindu samhengi teljist raskað? Til að verja fyrrgreindan grundvöll stjórnskipunar okkar settu Íslendingar fyrirvara í EES-samninginn um það að við gætum hafnað löggjöf og reglum sem passa okkur ekki eða samræmast ekki íslenskum þjóðarhagsmunum. Þetta var meginforsendan fyrir því að við gengum inn í EES. Í þessu samhengi er rétt að minna á að unnin voru tvö lögfræðiálit á sínum tíma, sem bæði fjölluðu um það sama, þ.e. hvort aðild að EES fengi samræmst stjórnarskrá lýðveldisins. Báðir lögfræðingahóparnir voru sammála um að við gætum ekki farið inn í EES nema við hefðum neitunarvald um hvaða tilskipanir við tækjum inn í íslenskan rétt.

Af þessum sökum hringdu allar viðvörunarbjöllur hjá mér þegar ég sá hvernig standa átti að innleiðingu þriðja orkupakka ESB 2019 (OP3) og jafnvel fullyrt að Íslendingar gætu ekki sótt um undanþágur! Ljóst var að stór hluti almennings var á móti innleiðingunni og hreyft var sjónarmiðum um að OP3 fæli í sér framsal ríkisvalds sem stæðist ekki stjórnarskrá. Gagnrýni var svarað með því að færa athyglina að smáatriðum, með útúrsnúningum eða með beinum rangfærslum. Þegar til kastanna kom var OP3 innleiddur með þingsályktun en ekki formlegu lagasetningarferli. Látið var að því liggja í umræðum innan og utan þings að samningsbundið neitunarvald Íslands væri aðeins gilt í orði en ekki á borði. Sú skemmri skírn sem málið fékk á Alþingi varð til þess að stjórnskipulegir varnaglar um aðkomu forseta lýðveldisins voru sniðgengnir og málið var aldrei borið undir hann til samþykktar eða synjunar, sbr. ákvæði 26. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944. Mér er tjáð að nú sé svo komið að hátt hlutfall nýrra lagareglna öðlist gildi með þessum óvandaðri hætti. Ef satt er, þá má sú þróun teljast verðugt rannsóknarefni fyrir lögfræðinga. Hver eru þá rökin fyrir því að þingsályktun sé veitt sama gildi og lögum sem hlotið hafa þinglega og stjórnskipulega rétta meðferð? Stenst þessi framkvæmd gagnvart lögum nr. 55/1991 um þingsköp Alþingis? Stenst hún stjórnlög? Með innleiðingu þriðja orkupakka ESB samþykkti Alþingi að tilskipanir ESB á því sviði skuli gilda hér sem lagaheimildir og Alþingi viðurkenndi í framkvæmd að ekki væri nokkur leið að breyta þessum tilskipunum. Við stöndum m.ö.o. frammi fyrir því að Alþingi hefur gengið svo langt að viðurkenna að útilokað sé að þaðan komi minnsta breytingartillaga við efni slíkra tilskipana. Ef Alþingismenn nálgast innleiðingu EES-réttar með slíku hugarfari, þ.e. að Ísland hafi í reynd ekki neitunarvald, þá er veruleikinn sá að við getum breytt öllum lögum sem eru í gildi hérlendis, nema þeim sem eiga stoð í EES-samningnum, vegna þess að við höfum engan aðgang að því valdi sem setur reglur á grundvelli EES. Lesendur þurfa ekki að vera mjög vel að sér í lögfræði til að skynja háskann í slíku fyrirkomulagi.

Umræðan um málið, bæði í fjölmiðlum og á Alþingi, einkenndist af skoðanahroka, einstrengingshætti og valdboði, m.ö.o. af allt öðru en “frjálslyndi”, sem þó var notað sem skrautfáni þeirra sem mæltu með innleiðingunni. Framgangan var í stuttu máli í bága við þær undirstöður sem ég nefndi hér fyrst. Þegar ég svo var kallaður fyrir þingnefnd rann upp fyrir mér að nánast allir flokkar töluðu einni röddu. Málefnalegri gagnrýni var hafnað án viðunandi röksemda. Sjónarmiðum um þróun Evrópuréttar og áhrifaleysi EES-ríkja var svarað út í hött. Enda fór svo að málið var keyrt í gegn. Alvarlegast er þó sennilega það, að þrátt fyrir alla þá athygli sem beindist að OP3 þá náði stóra álitamálið, þ.e. veik staða íslenska lýðveldisins – og íslensks lýðræðis – innan EES, ekki almennilega upp á yfirborðið. Íslendingar hafa enn ekki vaknað til vitundar um þá varasömu stöðu sem hér er uppi. Í kjölfarið hef ég velt því upp af fullri alvöru hvort við stöndum mögulega frammi fyrir því að einhver ný tegund stjórnarfars sé að ryðja sér til rúms, þar sem valdið kemur ekki lengur frá þjóðinni, heldur að ofan; frá miðstýrðu, fjarlægu yfirþjóðlegu embættisvaldi, þar sem samnings- og lagaákvæði eru aðeins til skrauts, þar sem menn taka sér vald í krafti embættis og sæta sjálfir engri valdtemprun. Að þessum sjónarmiðum hefur nú nýlega verið vikið í almennri umræðu með því að gefa í skyn að þau séu fornfáleg, afturhald, furðuleg og að menn megi ekki verða „steintröll“. Þjóðaröryggismál Umfjöllun um veika stöðu Íslands á vettvangi EES er ekki sett fram vegna einhverrar fortíðarþrár, heldur vegna hagsmuna Íslands bæði í nútíð og framtíð. Í reynd er hér um augljóst þjóðaröryggismál að ræða. Allir mega sjá hversu óhollt og háskalegt það er í reynd að búa þannig um hnútana að enginn tempri valdið. Í ljósi framanritaðs hafa grandvarir menn lýst áhyggjum af því að Íslendingar séu nú, á grundvelli EES og MSE, að selja burtu fullveldið í sneiðum og játast undir það að erlendar stofnanir sölsi undir sig vald sem stjórnarskrá okkar ætlar íslenskum yfirvöldum einum.

Hvaðan er aðhalds að vænta þegar svona er komið? Getum við gengið að því vísu að Íslendingum sé betur borgið í umsjá erlendra embættismanna og yfirþjóðlegra stofnana en lýðræðislega kjörinna handhafa íslensks löggjafarvalds og ráðherra sem bera ábyrgð gagnvart þingi og þjóð? Getur örríki eins og Ísland ekki tryggt hagsmuni sína í alþjóðlegu samstarfi án þess að fórna fullveldi sínu? Þessu má mögulega svara með skírskotun til reynslu okkar af NATO. Aðild Íslands að NATO hefur reynst okkur happadrjúg og ekki skert fullveldisrétt okkar, eins og margir spáðu þó. Norrænt samstarf, með aðkomu Eystrasaltsþjóðanna sem hafa sjálfstæðan hag af slíku samstarfi, má einnig teljast haldreipi í hinum alþjóðlega ólgusjó.

Lýðræðið er ekki úrelt Alþjóðlegt samstarf hlýtur að eiga að vera á jafnréttisgrunni, en ekki á grundvelli þegnskapar. Ég vona að enginn maður sem hefur sjálfsvirðingu framselji sjálfsákvörðunarrétt sinn til þess eins að geta kallast „nútímalegur“. Með sama hætti getur engin þjóð gengist erlendu valdi á hönd með yfirborðsskírskotun til „framþróunar“. Innihaldsleysi og skrum megna ekki að leysa upp hið flókna en dýrmæta samhengi frelsis og ábyrgðar. Miklir hagsmunir eru við það bundnir að Íslendingar átti sig á þeirri undiröldu sem mótar opinbera umræðu. Vísbendingar eru nú um að þar styrkist straumar sem eru ekki lýðræðislegir og hirða ekkert um klassískt frjálslyndi, heldur sigla áfram undir flaggi gervifrjálslyndis og gervilýðræðis. Eru þetta stórar yfirlýsingar? Ekki stærri en svo að ég fann óvæntan stuðning við þetta í bók sem ég rakst á eftir að hafa skrifað síðustu grein mína um þetta efni. Bókin heitir Framfaragoðsögnin og er eftir finnska heimspekinginn Georg Henrik von Wright (fyrst útg. 1993). Ég læt fylgja nokkrar tilvitnanir sem eiga vel við í því samhengi sem hér um ræðir:

„Bandalag vísinda, tækni og iðnaðar mætti nefna tækniveldi. Tilhneiging þess er að verða alþjóðlegt og hafið yfir landamæri. Þar með verður það einnig sífellt óháðara því félagslega og pólitíska kerfi sem þróast hefur innan þjóðríkjanna og reist er á menningarlegum og þjóðernislegum venslum. Aukin spenna milli hins þjóðlega og hins yfirþjóðlega, milli hins pólitíska stjórnarforms og tækniveldisins, er eitt af dæmigerðum þjóðfélagseinkennum menningarinnar í lok tuttugustu aldar.“ (Bls. 102) „[…] við lifum á tímum þegar tækniveldið er um það bil að taka völdin af pólitíska kerfinu. Ákvarðanir sem teknar eru innan hins síðarnefnda eru oft aðeins staðfesting á því sem hrundið hefur verið í framkvæmd innan hins fyrrnefnda.“ (106) „[…] Í hinu ríkisrekna menntakerfi kemur hugtakið þjálfun (til starfs) í stað hugtaksins menntun (ræktun einstaklinganna). Á samsvarandi hátt er sjálfstæði einstaklingsins ógnað af nauðsyn þess að laga sig að þvingun almenningsálitsins og reglum sem hann á sjálfur enga hlutdeild í að móta og skilur iðulega hvorki upp né niður í. Einstaklingarnir fjarlægjast ópersónulegar, félagslegar stofnanir sem stýrt er af sjálfbirgingslegum skriffinnum. Lífheimurinn þrengist og hið raunverulega frelsi er skert og fær á sig mynd sjálfsupptekinnar dýrkunar á ytri táknum stöðu og velmegunar í mynd munaðarvöru og efnalegra gæða.“ (106-107) „Tækniveldið stefnir að heimsumsvifum, um allan hnöttinn, milli ríkja eða öllu heldur þvert yfir landamæri. Pólitíska kerfið er samkvæmt hefð skipulagt innan þjóðríkja. Með einföldun má kalla stjórn tækniveldisins tækniræði, stjórn pólitíska kerfisins lýðræði. Milli þessara tveggja stjórnkerfa ríkir margs konar spenna. [ …] hið þjóðlega pólitíska kerfi er á góðri leið með að hverfa inn í hið hnattræna tækniveldi. Ríkisstjórnum og þjóðþingum er stillt upp gagnvart veruleika sem þau hafa átt lítinn eða engan þátt í að skapa en neyðast þó til að aðlaga framtíðarákvarðanir sínar eftir afleiðingum hans og kröfum. Hið pólitíska kerfi er þannig milli steins og sleggju, annars vegar er fólkið eða kjósendurnir sem það hefur þegið umboð sitt frá og hins vegar er þrýstingur ákveðinna afla sem ríkisstjórnir þjóðríkjanna hafa engin yfirráð yfir. Þetta skapar trúnaðarbrest milli fólksins og þjóðkjörinna fulltrúa þess. Eitt af sjúkdómseinkennunum er það sem í daglegu tali kallast leiði á stjórnmálum og stjórnmálamönnum. Alvarlegra er að kjósendur hætti að treysta því að hinar lýðræðislegu stjórnarstofnanir séu þeirra leið til að taka þátt í ákvörðun þess sem gera skal. Upp kemur ástand sem ekki er ofmælt að kalla kreppu lýðræðisins (leturbr. mín). Einstaklingurinn, sem lítur ekki lengur á sig sem borgara í þjóðfélagi þar sem vilji hans eða hennar á aðild að ákvörðunum, verður í staðinn einangruð einkapersóna sem mænir á sína eigin spegilmynd.“ (124-125).

Lokaorð:

Til eru orðin stór, alþjóðleg fjármála- og hagsmunaöfl sem vilja seilast til áhrifa á vettvangi lýðræðisins, upplýsinga- og menntamála, hagstjórnar og löggjafar, þ.e. inn á svið sem þó eiga ekki að vera eign hópa eða hreyfinga, eins og stundum gerist í einræðisríkjum, heldur tilheyra almenningi. Varðstaðan felur í sér að ekki verði hróflað við grunnstoðum frelsis, lýðræðis o.fl. Ný ánauð kynni að vaxa til einhvers sem ekki er betri en ánauð fyrri tíma. Grein þessi hófst á umfjöllun um sjálfsákvörðunarrétt manna og þjóða. Um lýðræðið. Lesandinn er hvattur til að rýna í gegnum yfirborð daglegrar umræðu í því skyni að greina þá strauma sem þar bærast. Á endanum stöndum við sem einstaklingar – og sem þjóð – frammi fyrir vali um hvort við viljum verja og vernda þann grundvöll sem um ræddi hér í upphafi, þ.e. sjálfsákvörðunarrétt og lýðræði. Ef menn velja að gangast öðrum mönnum, þjóðum eða hagsmunum á hönd, þá verður það a.m.k. að vera meðvituð upplýst og lýðræðisleg ákvörðun. Sjálfsákvörðunarréttur verður ekki varinn með því að taka upp stjórnlyndi – og lýðræðið verður ekki varið með því að taka upp annað stjórnarform.

Höfundur er héraðsdómari.