Sem sjálfstæð þjóð stöndum við nú veikum fótum. Ef svo heldur fram sem horfir er alls ekki víst að frjálslynd lýðræðishefð haldi hér velli.
Arnar Þór Jónsson skrifar í Mbl.
Saga mannkyns sýnir að frelsið er dýrmætt og lýðræðið viðkvæmt. Dæmin sanna einnig að ótemprað vald er ógn við hvort tveggja. Stjórnarskrá okkar geymir mikilvæg ákvæði um temprun ríkisvaldsins. En hvaða varnir hefur íslensk þjóð gagnvart erlendu valdi þegar það seilist til áhrifa hérlendis og kallar eftir yfirráðum sem stjórnarskráin ætlar íslenskum yfirvöldum einum? Á síðustu árum hafa ytri og innri mál lýðveldisins þróast með þeim hætti að ekki verður lengur undan litið. Dynjandi óveðursskýin ættu nú að vera greinileg öllum þeim sem hafa augu til að sjá og eyru til að heyra.
Bönd lýðræðisins trosna
Tengslarofið milli almennings og valdhafa birtist í ýmsum myndum og skulu hér nefnd nokkur dæmi:
1. ESB hefur í framkvæmd tekið yfir hluta af valdsviði Alþingis með þeim hætti að aragrúi reglna streymir nú í gegnum þjóðþing Íslendinga á ári hverju án efnislegrar aðkomu, endurskoðunar eða breytinga af hálfu íslenskra þingmanna. Evrópureglur þessar hljóta lagagildi hér á landi án þess að fá hér lögformlega rétta meðferð í samræmi við stjórnarskrá og þingsköp. Í stað þriggja umræðna á Alþingi hljóta reglur þessar afgreiðslu sem þingsályktanir. Þetta er vafalaust þægilegra fyrir ESB, en hvað með íslenska þjóðarhagsmuni? Má una við það að þingsályktun sé veitt sama gildi og lögum sem hlotið hafa þinglega og stjórnskipulega rétta meðferð? Er ásættanlegt fyrir þjóð sem kallast vill sjálfstæð að við getum breytt öllum lögum sem eru í gildi hérlendis, nema þeim sem eiga stoð í EES-samningnum, vegna þess að við höfum engan aðgang að því valdi sem setur reglur á grundvelli EES?
2. Með innleiðingarferlinu hefur embætti forseta lýðveldisins verið gengisfellt, því framangreind „skemmri skírn“ rýrir ekki aðeins stjórnskipulega stöðu Alþingis heldur gerir synjunarvald forsetans óvirkt. Báðar þessar staðreyndir veikja þá lýðræðisvörn sem Alþingi og forseta er ætlað að veita almennum borgurum hér á landi samkvæmt stjórnarskrá.
3. Eitt mikilvægasta atriði stjórnskipulegrar valdtemprunar og lýðræðisverndar gagnvart meirihlutavaldi er heimild dómstóla til dæma um hvort lög brjóti gegn stjórnarskrá. Nú er svo komið að íslenskir dómstólar fara í reynd og í æ ríkari mæli ekki með þetta eftirlitshlutverk hvað viðvíkur hinum ört stækkandi hluta laganna sem eiga uppruna sinn hjá ESB. Í framkvæmd er æðsta úrskurðarvald um Evrópurétt hjá dómstól ESB, sem leggur EFTA-dómstólnum línurnar og þangað leita íslenskir dómstólar ráða um túlkun Evrópureglna, þ.m.t. Hæstiréttur. Í því samhengi öllu hafa reglur ESB um fjórfrelsið tekið sæti einhvers konar „yfirstjórnarskrár“, sem allt annað verður að lúta. Þessu til viðbótar hefur Mannréttindadómstóll Evrópu tekið sér vald, sem þeim dómstól var aldrei ætlað, til íhlutunar um innri málefni íslenska lýðveldisins.
4. Reglurnar í þriðja orkupakka ESB voru þess eðlis að þær hefðu með réttu átt að fara í gegnum þrjár umræður á Alþingi og fá að því loknu samþykki forseta lýðveldisins. Gagnrýnisvert er að þetta hafi ekki verið gert. Sú staðreynd að Hæstiréttur Noregs hefur nú ákvarðað að taka skuli til efnismeðferðar málshöfðun „Nej til EU“ vegna innleiðingar þriðja orkupakkans í Noregi er enn eitt viðvörunarljósið. Verði niðurstaða norskra dómstóla sú að reglur þriðja orkupakkans hafi verið svo viðurhlutamiklar að aukinn meirihluta hafi þurft á norska stórþinginu, þá mun jafnframt opinberast að meðferð Alþingis á málinu hafi verið til stórfellds vansa, svo að jafna mætti því við trúnaðarbrest gagnvart íslenskri þjóð. Hér er ekki lítið í húfi.
5. Á sama tíma hafa aðrir öryggishemlar lýðræðis og borgaralegs frelsis slaknað á tímum Covid-19: Aðgerðir stjórnvalda vegna kórónaveirunnar hafa stórlega hamlað öllu félagsstarfi og þar með veikt borgaralegt aðhald gagnvart miðstýrðu valdi. Aðgerðir stjórnvalda hafa leitt til efnahagslegs tjóns, atvinnuleysis, einsemdar, kvíða, þunglyndis, félagslegs rofs o.fl. sem allt mun hafa langvarandi fjárhagslegar, félagslegar og heilsufarslegar afleiðingar. Í stað valddreifingar og einkaframtaks hefur öll þróunin verið í átt til miðstýringar og ríkisrekstrar. Niðurstaðan af öllu þessu er sú að lamandi hönd hefur verið lögð á lýðræðislega virkni borgaranna. Sagan sýnir að þegar frjáls félagasamtök veikjast verður auðveldara fyrir fulltrúa ríkisvalds (og þeirra sem tala sem málsvarar siðferðilegs meirihluta) að beita borgarana kúgun og ofríki með tilheyrandi skerðingu frelsis og réttinda.
6. Í öllu þessu samhengi eru ótaldar þær hættur sem þjóðaröryggi Íslendinga stafar af skipulagðri glæpastarfsemi, erlendu hervaldi, samkrulli valds og fjármagns, misnotkun fjölmiðla, njósnastarfsemi, veiku fjarskiptaöryggi o.fl.
7. Hvort sem veik staða lýðveldisins nú skýrist af vanmetakennd eða fyrirhyggjuleysi má öllum lesendum þessarar greinar vera ljóst að við svo búið má ekki lengur standa.
Höfum við metnað til að stýra eigin vegferð?
Erlendar lagareglur eru samkvæmt framansögðu innleiddar hér í stórum stíl með lítilli eða engri þátttöku kjörinna fulltrúa íslensku þjóðarinnar og þar með án þess að Íslendingum hafi gefist viðunandi tækifæri til að hafa áhrif á efni þeirra reglna. Á mannamáli þýðir þetta að íslenskt löggjafarvald hefur að miklu leyti verið yfirtekið af erlendu valdi. Þar við bætist að æðsta túlkunarvald um lögmæti þessara reglna hefur í veigamiklum efnum verið eftirlátið erlendum embættismönnum. Með þessu hefur endurskoðunar- og aðhaldshlutverk Alþingis og íslenskra dómstóla verið veikt eða gert óvirkt. Þar með hafa lýðræðislegar undirstöður stórlega skaðast. Í framkvæmd birtist þetta í skerðingu þeirrar réttarverndar sem stjórnarskráin ætlar almennum borgurum. Neitunarvald forseta hefur, jafnvel í stærstu málum, verið gert óvirkt. Embættismenn í erlendum borgum, sem enga ábyrgð bera gagnvart Íslendingum, taka í sívaxandi mæli afdrifaríkar ákvarðanir um íslensk innanríkismál. Allt framangreint hefur grafið undan stoðum lýðveldisins Íslands. Sem sjálfstæð þjóð stöndum við nú veikum fótum. Ef svo heldur fram sem horfir er alls ekki víst að frjálslynd lýðræðishefð haldi hér velli. Í kvæði sínu „Alþing hið nýja“ kallaði Jónas Hallgrímsson eftir því að Íslendingar, sem lengi hefðu „dvalið draumþingum á“ vöknuðu til vinnu og metnaðar. Slík hvatning á fullt erindi nú, ekki síður en þá.
Höfundur er héraðsdómari.