Arnar Þór Jónsson skrifar í Mbl:
Mönnum leyfist ekki að daufheyrast við tilburðum sem leiða til þróunar valdakerfis sem reist er á veikum og ófullnægjandi lagalegum grunni
Segja má að greinin sem hér birtist dragi saman í stuttu máli margt það sem ég hef gert að umtalsefni í fyrri greinum um Mannréttindadómstól Evrópu (MDE) og stöðu Íslands innan EES. Umfjöllun sú sem hér birtist er þó að stórum hluta endursögn á nýrri grein eftir Andrew Tettenborn, prófessor við lagadeild háskólans í Swansea, sem birt var í Spectator 4. mars sl. (The EU is sliding into a United States of Europe). Á vissan hátt endurómar grein hans það sem ég hef viljað vekja Íslendinga til vitundar um. Tettenborn fjallar um atvik sem eiga sér nokkra samsvörun við mál Guðmundar Ástráðssonar gegn íslenska ríkinu, sem yfirdeild MDE taldi viðeigandi að ráða til lykta með úrlausn sem birt var fullveldisdaginn 1. desember sl. Ef menn sjá sannleikskorn í því sem Tettenborn segir um stöðu ríkja sem formlega hafa gengið í ESB, þá hlýtur að vera full ástæða til að velta fyrir sér réttmæti þess að MDE blandi sér í innanríkismál hér á landi og grípi fram fyrir hendurnar á fólki sem Íslendingar hafa, í lýðræðislegum kosningum, veitt umboð til að stýra þeim málum. Við Tettenborn erum sammála um mikilvægi þess að sem flestir sjái og gagnrýni slík utanaðkomandi inngrip sem standa á ótraustum eða engum lagalegum og lýðræðislegum grunni. Það hef ég fengið staðfest frá honum sjálfum.
Pólland og ESB
Öfugt við Íslendinga hafa Pólverjar formlega skuldbundið sig til að hlíta grundvallarsáttmálum ESB, þ.m.t. Lissabon-sáttmálanum sem til varð eftir að stjórnarskrá ESB var hafnað í þjóðaratkvæðagreiðslum í Frakklandi og Hollandi. Þriðjudaginn 2. mars sl. urðu þau tíðindi að dómstóll ESB kaus, á grundvelli almennra meginreglna Lissabonsáttmálans, að blanda sér í það hvernig Pólverjar standa að skipun dómara í Hæstarétt Póllands. Samkvæmt stjórnarskrá Póllands eru hæstaréttardómarar skipaðir af forseta landsins að fenginni tilnefningu KRS (Dómstólaráði Póllands) sem aðallega er samsett af dómurum. Fram til ársins 2019 voru dómarar í stjórn KRS kosnir af fulltrúum dómsvaldsins og umsækjendur sem ekki hlutu embætti áttu málskotsrétt til stjórnsýsludómstóls.
Meira…
Pólsk stjórnvöld breyttu þessu fyrirkomulagi 2019 eftir að stjórnlagadómstóll Póllands, sem er ótengdur Hæstarétti landsins, hafði talið framangreint kerfi brjóta gegn stjórnarskrá Póllands. Eins og komið hefur fram í fréttum hafa þessar aðgerðir pólskra stjórnvalda kallað fram víðtæka gagnrýni. Hið nýja fyrirkomulag hefur leitt til þess að dómarar í KRS eru nú ekki lengur kjörnir af dómurum heldur þingmönnum. Auk þess hafa ákvarðanir KRS um útnefningu hæstaréttardómara verið gerðar endanlegar, án möguleika á málskoti. Þessar breytingar á kerfinu hefur ESB gagnrýnt með þeim rökum að þær skapi „augljósa hættu á alvarlegum brotum gegn réttarríkisfyrirkomulaginu“. Fimm umsækjendur sem ekki höfðu hlotið náð fyrir augum KRS fóru með sín mál fyrir Hæstarétt Póllands sem bað dómstól ESB um ráðgefandi álit um það hvort hið nýja fyrirkomulag samrýmdist réttarreglum ESB. Og nú hefur dómstóll ESB gefið það út að hvað svo sem pólsk löggjöf og jafnvel stjórnarskrá Póllands kunni að segja þá beri pólskum stjórnvöldum að taka aftur upp eldra fyrirkomulagið við val á dómurum. Andrew Tettenborn segir að þetta veki mikilvæga spurningu: Meðan ESB gefur sig út fyrir að virða aðildarríkin og rétt þeirra til að viðhalda eigin stjórnskipulagi, hvernig getur þá staðist að slíkt álitamál um pólskan rétt sé ákvarðað á grundvelli ESB-réttar? Tettenborn segir að svarið megi finna í Lissabon-sáttmálanum sem hafi plantað jarðsprengjum og tendrað langan kveikiþráð sem hefur nú náð í tundurhleðsluna. Sáttmálinn hafi geymt almennt orðaðar meginreglur um mikilvægi lýðræðis og réttarríkis innan aðildarríkja, sem dómstólum í hverju landi fyrir sig bæri að verja. Í umræddu máli Póllands opinberist hvernig þessum almennu meginreglum ESB-réttar er beitt af dómstól ESB til að ryðja burt öðrum réttarheimildum, þ.m.t. pólskum lögum. Samkvæmt niðurstöðu dómstóls ESB brjóta pólsk stjórnvöld gegn Evrópurétti með því að gera fulltrúa dómsvaldsins áhrifalausa við val á nýjum dómurum. Ef nauðsyn ber til mun dómstóll ESB skera úr um skipun í dómaraembætti því möguleg innanríkisógn við sjálfstæði dómstóla telst nú varða ESB íheild, en ekki aðeins borgara þess ríkis sem í hlut á. [Hljómar þessi rökstuðningur að einhverju leyti kunnuglega í eyrum þeirra sem lesið hafa langsóttar lagatæknilegar rökfærslur MDE í máli Guðmundar Ástráðssonar?]
Hvar býr valdið?
Tettenborn telur að þeir sem enn lúti ESB-rétti ættu að hafa þríþættar áhyggjur af því sem hér hefur gerst. Hann tekur fram að þær áhyggjur standi óháðar því hvort menn telja áðurnefndar lagabreytingar Pólverja vera góðar eða lögmætar. Þessar áhyggjur lúti að því hvar valdið býr í raun og veru. Tettenborn segir að unnt sé að byrja á því sem heita má augljóst: Lissabon-sáttmálinn hafi falið í sér dulda aðför að sjálfstæði aðildarríkja ESB. Ákvæði sáttmálans hafi miðað að því að gera ESB að yfirþjóðlegu sambandsríki þar sem dómstóll ESB skæri úr um það hvort aðildarríki sýndu stjórnskipun sambandsins viðunandi hollustu. Tettenborn segir að þetta hafi nú raungerst. ESB kunni að básúna stuðning sinn við nálægðarregluna, þ.e. það sjónarmið að ákvarðanir skuli taka sem næst vettvangi, en í reynd sé stjórnskipun ESB hægt og bítandi að taka á sig bandarískt svipmót, þar sem Hæstiréttur blandar sér í það sem áður taldist til innri mála hvers ríkis. Í tilviki ESB sé þetta réttlætt með því að segja að verið sé að verja „evrópsk gildi“ sem séu þó í reynd aðeins pólitísk markmið fámenns en útvalins hóps í stærri vesturevrópskum aðildarríkjum. Að mati Tettenborns er þessi þróun líkleg til að halda áfram. Óljós hugtök í Lissabon-sáttmálanum kallist nú óhagganlegar réttarreglur ESB, þar á meðal yfirlýsingar eins og sú að gildin sem liggi ESB til grundvallar séu „virðing fyrir mannlegri reisn, frelsi, lýðræði, jafnrétti, réttarríkið og virðing fyrir mannréttindum“. Tettenborn telur að almenningur ætti að hafa allan vara á þegar dómstóll ESB hefur fengið leyfi til að ákvarða, út frá eigin túlkun slíkra óljósra hugtaka, hvað teljast megi stjórnskipulega viðeigandi í hverju ríki fyrir sig. Tettenborn bendir í því samhengi á að dómstóll ESB sé ekki aðeins mun pólitískari en Hæstiréttur Bretlands, heldur skorti jafnframt úrræði til að tempra áhrif hans með því að halda almennar kosningar. Þriðja vandamálið er að sögn Tettenborns enn augljósara, þ.e. sjálfsákvörðunarréttur. Margir tortryggi mjög aðfarir pólskra stjórnvalda og telji – mögulega með réttu – að þessar aðgerðir séu í raun grímulaus viðleitni til að skipa í Hæstarétt fólk sem er hliðhollt sitjandi stjórnvöldum þar í landi. En eitt af þeim gildum sem lýðræðisleg stjórnskipun þjóðríkja hefur grundvallast á er geta þeirra til að leysa sjálf úr þeim pólitísku vandamálum sem upp kunna að koma. Tettenborn telur að úrlausn ESB-dómstólsins, sem vafalaust njóti velþóknunar yfirvalda í Brussel, sé til marks um þá staðföstu trú hæstráðenda í ESB að þetta sé rangt. Þjóðríkjunum leyfist ekki að leysa sjálf úr sínum pólitísku verkefnum. Í framhaldinu lýkur Tettenborn grein sinni með þessum orðum: „Í Bretlandi treystum við lýðræðinu fyrir þeim pólitísku ákvörðunum sem máli skipta. Það gerir ESB, hreint út sagt, ekki.“
Samantekt
Hvað sem okkur kann að finnast um framangreindar aðgerðir pólskra stjórnvalda þá er mikilvægt að almenningur greini straumana sem að baki búa. Ef rökin fyrir inngripi gagnvart Pólverjum eru þau að Pólverjar hafi við inngöngu mátt sjá að ESB stefndi hraðbyri í átt til sambandsríkis, þá blasir við að slíkum rökum verður ekki beitt til að réttlæta afskipti MDE af skipun dómara á Íslandi. Öfugt við dómstól ESB, sem virðist vera raunverulegur dómstóll, stendur MDE vart undir slíku nafni. MDE er aðeins ætlað að taka til úrlausnar mál sem lúta að meintum brotum á Mannréttindasáttmála Evrópu. Úrlausnir MDE binda Ísland að þjóðarétti en ekki landsrétti. Nærtækara væri að lýsa MDE sem álitsgefandi stofnun en dómstól, enda er t.d. óhugsandi að dómstólar létu það gerast að maður, sem hefur haft aðild að úrlausn neðra dómstigs, leysi aftur úr sama máli á efra dómstigi. Tímabært er að almenningur vakni til vitundar um það að vestrænt lýðræði er samkvæmt þessu komið út á lagalegt og pólitískt jarðsprengjusvæði. Hér raungerist lýðræðishætta, sem þjóðir Evrópu óraði vart fyrir við gerð og undirritun grunnsáttmála evrópsks samstarfs. Ógnin við lýðræðislegt stjórnarfar birtist æ skýrar í þeirri viðleitni ókjörinna embættismanna að taka sér pólitísk og lagaleg völd án þess að fyrir liggi réttmætt umboð. Aðferð þeirrar valdatöku er nú öllum sýnileg: Gripið er fram fyrir hendur þjóðkjörinna fulltrúa á grundvelli stefnuyfirlýsinga og almennra meginreglna sáttmála sem umræddar stofnanir byggja tilvist sína á. Á þingnefndarfundi vegna þriðja orkupakka ESB varaði ég við nákvæmlega þessari hættu, en talaði fyrir daufum eyrum. En mönnum leyfist ekki að daufheyrast við tilburðum sem leiða til þróunar valdakerfis sem reist er á veikum og ófullnægjandi lagalegum grunni, og lýtur auk þess óásættanlega lítilli lýðræðislegri valdtemprun.
Lokaorð
Hverjir eiga að sinna hlutverki vökumanns þegar vá ber að dyrum? Er það ekki sérstök skylda þeirra sem eru í forystuliði löggjafarvalds, ríkisstjórnar og dómstóla? Getur verið að þeir sem andvarpa yfir þessari umræðu vilji ekki að allt sé uppi á borðum? Nú er í tísku að berjast gegn hvers kyns ofbeldi – og það er ágæt tíska. En það gerist reyndar líka að menn beiti ofbeldi í baráttu sinni við ofbeldi. Til eru þeir sem leyfa sér að vefengja það að hver einasta manneskja í lýðræðislegu samfélagi sé kölluð til þess að fylgja samvisku sinni og sannfæringu í hverju máli eftir bestu getu. Það er að vera maður en ekki þræll. Látum engan ræna frá okkur mennsku okkar með þöggun. Þeir eru of margir sem víkjast undan því að horfast í augu við mál sem glíma þarf við. Í mínum huga er þetta enn eitt sjúkleikamerkið, því hver á að veita nauðsynlegt aðhald ef fjölmiðlar, háskólar og stjórnkerfið eru heft og frosin í meðvirkni? Okkur er ekki skylt að umgangast MDE og ESB sem einhvers konar ósnertanlega helgidóma. Yfirveguð gagnrýni er öllum holl og með því að benda á þau sjónarmið sem ég hef gert í greinum mínum og sem enduróma í grein Tettenborns geri ég ekki annað en að rækja skyldur mínar sem borgari – og sem embættismaður – gagnvart lýðræðislegri stjórnskipan Íslands. Við erum fyrst og fremst bundin hollustu gagnvart réttkjörnum, löglegum stjórnvöldum hér á landi. Málefnalegar ábendingar ættu ekki að gera neinum erfitt að gegna skyldustörfum sínum hvarvetna. Önnur niðurstaða væri alvarlegri fyrir íslenskt réttarkerfi í heild en nokkra einstaka persónu. Þolir íslenskur réttur og íslenskt lýðræði gagnrýnisleysi og þögn um undirstöður íslenskra laga, uppsprettu valdsins og meðferð þess?
Höfundur er héraðsdómari